در کشورها و فرهنگ‌های مختلف، جشن‌های بسیاری برگزار می‌شوند که فلسفه و نحوه برگزاری هر کدام به نوع خود جالب است. جشن‌ها در فرهنگ‌های مختلف ارزش و اهمیت خاص خود را دارند. در فرهنگ ایرانی اسلامی ما، از جشن‌های معروف که همه افراد کم و بیش با آن آشنایی دارند؛ می‌توان به جشن تکلیف اشاره کرد. جشن تکلیف که برای دختران در پایان ۹ سالگی و برای پسران در پایان ۱۵ سالگی برگزار می‌شود؛ با باور به الزام انجام تکالیف دینی از آن پس، جشنی است مملو از معنویات و احساسات مثبت. جشن تکلیف ممکن است توسط مدرسه، مسجد یا خانواده برای دختران و پسرانی که شرایط تکلیف را دارا هستند برگزار شود. هر جشن، مقدمه مکلف شدن یک انسان و آغاز بندگی در درگاه خداوند است. در ادامه با معنای مکلف شدن، فلسفه و نحوه برگزاری جشن تکلیف بیش‌تر آشنا خواهید شد.
مکلف شدن به چه معناست؟
انسان‌های بالغ از نظر دین اسلام، آمادگی و شایستگی انجام و عمل به دستورات خداوند را دارند. انسانی که به تکلیف می‌سد در واقع مکلّف می‌شود کارهایی که به انجام آنان توصیه شده و عدم انجام آنان دارای مجازات است (واجبات) را انجام داده و پرهیز از اعمالی که خداوند انسان‌ها را به وضوح به خودداری از انجام آنان توصیه نموده و نتیجه انجام آنان را مجازات دانسته (حرامات) را سر لوحه زندگی خود قرار دهد.
شرایط مکلف شدن چه چیزهایی هستند؟
برای این‌که نوجوانی مکلف شود؛ شرایطی وجود دارد که باید در نظر گرفت.
بلوغ
اولین و مهم‌ترین مسئله، بلوغ است. گرچه بلوغ جنبه‌های مختلفی دارد که برای رشد انسان ضروری هستند؛ اما در اینجا منظور از بلوغ، بلوغ جسمانی است. یعنی فرد از نظر جسمی، به رشدی کافی رسیده باشد؛ به حدی که توانایی انجام دستورات خداوند تعالی را داشته باشد. به عنوان مثال، نوجوان مورد نظر از پس روزه گرفتن بر بیاید. طبیعتا روزه بر نوجوانی که به سن تکلیف رسیده اما بلوغ جسمانی او مناسب روزه گرفتن نیست و روزه برای او ضرر دارد؛ واجب نیست. بنابراین شرط اول مکلف شدن بلوغ جسمانی است.
عقل
موضوع بعدی، عقلانیت است. دختر یا پسری که به سن تکلیف رسیده باشد؛ باید عقل او به حدی رشد کرده باشد که قدرت تشخیص داشته باشد. قدرت تشخیص خوب و بد از یکدیگر!
علم
علم جنبه‌های مختلفی دارد. منظور از علم در اینجا این نیست که فرد نوجوان، در مورد نحوه چینش ستارگان یا ساخت ربات‌ها اطلاع داشته باشد. علم در اینجا، در واقع علم به احکام الهی است. کسی که احکام دین را نمی‌داند؛ وظیفه‌ای نیز در قبال انجام آن‌ها ندارد. در تحقق این شرط از مکلّف شدن، خانواده به عنوان کانون اصلی تربیت کودک نقش مهمی را ایفا می‌کند. والدین می‌بایست از زمان کودکی، احکام دین شامل اصول و فروع آن را به فرزندان دختر و پسر خود آموزش دهند. اهمیت این مسئله در این است که به محض مکلّف شدن، نوجوانان به سن تکلیف رسیده بتوانند واجبات را به درستی عمل نموده و با شناخت صحیح حرامات، از انجام آنان دوری بورزند.
قدرت
شرط دیگری که برای مکلّف شدن یک نوجوان دختر یا پسر لازم است، قدرت است. قدرت به معنای داشتن توانایی کامل برای عمل به تکالیف است. منظور از قدرت در واقع رسیدن به حدی کافی از توانایی‌های فکری، مالی، جسمی، روحی و... است.
چرا دختران زودتر از پسران مکلف می‌شود؟
با عنایت و نظر لطف پروردگار، دختران از نظر رسیدن به شروط رسیدن به تکلیف، سریع‌تر از پسران عمل می‌کنند. این لطفی از پروردگار است که به جنس زن عطا شده است تا بتوانند زودتر به مقام بندگی در درگاه حق برسند.
فلسفه برگزاری جشن تکلیف
شاید به این فکر کنید که چرا برای رسیدن نوجوانان به سن تکلیف باید جشن گرفت؟ در واقع جشن نوعی شکرانه در درگاه حق است برای این‌که فرزندانمان به مرتبه بندگی رسیده‌اند و کنون می‌توانند به عنوان یک انسان بالغ، به دستورات دینی عمل نمایند. پس از یک جنبه، می‌توان جشن تکلیف را در واقع شکرانه تکلیف دانست.
از طرفی دیگر، می‌توان این جشن را در واقع نوعی تشویق و حمایت دانست که والدین و یا کادر مدارس آن را محقق می‌سازند. نوجوانان با دیدن فضای شاد و معنوی جشن، ورود خود به دوره جدید زندگی را رویدادی مسرور کننده به حساب می‌آورند.
مکلّف شدن به احکام دین در ابتدا ممکن است رویدادی بزرگ و تا حدی ناشناخته برای نوجوانان باشد. اگر شروع آن همراه با جشن و شادی باشد؛ این خاطره خوب در ذهن آنان ماندگار شده و به تکلیف رسیدن را چیزی جز مایه شادی و خوشحالی نمی‌بینند. برای همین است که دانشمندان بزرگ دین مبین اسلام، همواره به اهمیت جشن تکلیف تاکید نموده‌اند.
سید بن طاووس و جشن تکلیف!
عالم بزرگ شیعه در قرن هفتم هجری، امام الفضلیه علی بن موسی بن طاووس یکی از دانشمندانی علوم دینی است که به اهمیت جشن تکلیف بسیار تاکید نموده و از غفلت برخی از والدین از جشن گرفتن و انجام اعمال معنوی توصیه شده در این روز، گلایه کرده است. سید بن طاووس معتقد بود که مهم‌ترین روز زندگی هر فرد، روز رسیدن به مقام بندگی است و والدین باید این روز را گرامی بدارند. در ادامه متن، اعمالی هستند که سید بن طاووس در روز جشن تکلیف فرزندان خود، به همراه فرزندش انجام می‌داد و دیگران را نیز به انجام آنان توصیه نموده است.
شکرانه تکلیف
شکرانه تکلیف در واقع انجام سجده شکر بر درگاه حق تعالی برای سلامتی و نعمت تکلیف است. شکرگذاری در باب خدایی که نعمت تکلیف را به ما ارزانی داشته است.
کمک به نیازمندان و صدقه. در واقع گرچه انجام این اعمال در هر زمان شایسته است؛ اما برای شکرانه تکلیف، کمک به افراد نیازمند و دادن صدقه در روز جشن تکلیف بسیار توصیه شده است.
سلام به فرشتگان
فرشتگانی که سلام دادن به آنان در این روز توصیه شده است؛ دو فرشته رقیب و عتید هستند. رقیب و عتید نام دو فرشته‌ای است که طبق تفاسیر قرآن کریم، اعمال انسان را می‌نویسند. برخی روایات عنوان می‌دارند که رقیب با نشستن بر روی شانه راست؛ اعمال نیک انسان را یادداشت نموده و عتید نیز با نشستن بر روی شانه چپ، اعمال ناپسند و گناهان انسان را ثبت می‌کند. سید بن طاووس با اعتقاد به این‌که این فرشتگان در روز مکلف شدن انسان، بر روی شانه‌های او می‌نشینند و کار ثبت خود را آغاز می‌کنند؛ به سلام دادن به آنان در این روز توصیه نموده است.
پناه بردن به خدا از شر شیطان
بنده‌ای که به مقام بندگی خداوند می‌رسد؛ بیش از پیش در نظر شیطان جلوه نموده و مورد توجه او قرار می‌گیرد. وسوسه‌های شیطانی از زمان مکلف شدن جدی‌تر می‌شوند و خوب است که در آغاز مسیر بندگی و عبادت، از شر شیطان به خداوند کریم پناه برد.
یاری خواستن از خداوند
مسیر بندگی مسیری پر از ناهمواری‌ها و چالش است که انسان به تنهایی ممکن است راه خود را در آن گم کند. یاری جستن از خداوند چاره این نوع گمراهی‌ها است. به همین خاطر شایسته است در این روز، نوجوانان از خداوند بخواهند که هرگز دست آن‌ها را در مسیر بندگی حق تعالی رها نکرده و یاور آنان باشد.
نحوه برگزاری جشن تکلیف
در ادامه، به سوالات پرتکرار در خصوص نحوه برگزاری جشن تکلیف پاسخ خواهیم داد.
جشن تکلیف را در کجا می‌توان برگزار کرد؟
جشن تکلیف را در هر جایی که شایسته این جشن معنوی باشد می‌توان برگزار کرد. خانه، نمازخانه مدارس، مساجد، حرم امامزاده‌گان و... از جمله مکان‌هایی هستند که جشن تکلیف در آن برگزار می‌شود.
جشن تکلیف در مدارس چگونه برگزار می‌شود؟
جشن تکلیف در مدارس، با برنامه‌هایی نظیر تجلیل و تقدیر از شاگردان برتر مدرسه، برگزاری برنامه‌های معنوی و فرهنگی توسط دانش آموزان، تلاوتی چند از آیات قرآن کریم، سخنرانی معلمان، مدیران در خصوص اهمیت این جشن و تکالیف دانش آموزان از تاریخ بعد از آن روز و... برگزار می‌شود.
گفتنی است که در جشن تکلیف دختران، به آنان چادر، جانماز، مهر و تسبیح هدیه داده می‌شود. طراحی و دوخت این چادرها با هماهنگی مدرسه و والدین صورت می‌گیرد. معمولا تلاش می‌شود تا با طراحی زیبا و جذاب چادر و جانمازها، دختران به حجاب و نماز علاقه بیش‌تری پیدا کنند.
جشن تکلیف در خانه چگونه برگزار می‌شود؟
جشن تکلیف در خانه از طریق تزئین خانه و دعوت از دوستان، اقوام و آشنایان صورت می‌گیرد. والدین در این جشن، از تاج بندگی، ریسه‌های رنگی، تم‌هایی نظیر فرشته و ابر، گل، بادکنک و... برای ایجاد فضای جشن کمک می‌گیرند. افراد حاضر در جشن نیز معمولا با آوردن هدایایی برای نوجوان تازه مکلف شده، خاطره خوبی را برایش رقم می‌زنند.
آیا برگزاری جشن تکلیف قواعد خاصی دارد؟
جدا از تصوراتی که همه ما از جشن تکلیف داریم؛ واقعیت این است که جشن تکلیف را می،توان از طریق هر برنامه‌ای که موجب شادی و سرور شود برگزار کرد. اما نکته مهم، این است که این یک جشن مذهبی است و باید از انجام اعمالی که با فلسفه و ماهیت این جشن مغایرت دارند پرهیز کرد.
جشن تکلیف در مدارس چه زمانی برگزار می‌شود؟
جشن تکلیف در مدارس به صورت همگانی و هم‌زمان در سراسر کشور برگزار می‌شود. زمان برگزاری این جشن هر ساله برای دختران (کلاس دوم و سوم) و پسران (کلاس هفتم و هشتم) توسط مدیرکل قرآن، عترت و نماز وزارت آموزش و پرورش اعلام می‌شود.
